Іўе – старадаўні горад гістарычнай Ашмяншчыны, колiшняя сталіца павета. Горад размешчаны на рацэ Іўянцы.
Існуе некалькі меркаванняў аб этымалогіі тапоніма «Іўе». Па словах адных навукоўцаў, назва паселішча мае паходжаньне па назве дрэва вярба (iва), але ёсьць і іншае меркаваньне, згодна з якім тапонім мае фіна-вугорскае паходжаньне і перакладаецца на беларускую мову як «выток ракі». Між тым, «Іўе» перакладаецца з татарскага як «Өyә, Eve» (гняздо або дом, жатло), а сам горад здаўна лічыцца сталіцай беларускіх татараў.
Іўе ўпершыню згадваецца ў XV стагодьдзі як вялікакняскі двор. У 1444 годзе вялікі князь Казімір перадаў паселішча земскаму маршалу П. Мантыгердавiчу, які заснаваў тут касьцёл Сьвятых апосталаў Пятра і Паўла. З першай паловы XVI стагодьдзя паселішча знаходзілася ў валоданьні Забярэзінскіх, у 1558–1654 гадах – Кішак.
У 1631 годзе троцкі кашталян і ваявода Амсьціслаўскі Мікалай Кішка заснаваў манастыр ордэна бернардынаў, якому перадаў Петрапаўлаўскую царкву. Пры кляштары дзейнічалі школа, бальніца і бібліятэка. Тады ж у Іўі была пабудаваная прыхадская драўляная царква. З другой паловы XVII да першай паловы XIХ стагодьдзяў паселішча знаходзілася ў валоданьні Слушкавых, Глебавічаў, Жыжэмскіх, Агінскіх, Сапегаў, Тызенгаузенов. У 1742 годзе Іўе атрымала статус места.
У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе Іўе ўвайшло ў склад Расейскай імперыі, дзе стала цэнтрам Ашмянскага павета. З сярэдзіны XIX стагодьдзя горад знаходзіўся ў валоданьні графаў Замойскіх.
У 1861 годзе ў Іўе адбылося сялянскае паўстаньне, якое было жорстка задушана рускімі войскамі.
У 1882 годзе на сродкі графіні Замойскай у горадзе быў пабудаванs мячэт, якi дзейнічае да гэтага часу. У савецкія часы іўеўскI мячэт быў адзіным дзеючым мусульманскiм мячэтам на тэрыторыі Беларусі. Гістарычны брэнд Іўя – татарская «сталіца» Беларусі.
Касьцёл сьвятых апосталаў Пятра й Паўла былога кляштара бэрнардынаў
Першапачаткова аднанэфны касьцёл быў пабудаваны ў 1491–1499 гадох. У ХVІ стагодзьдзі Эўропу ахапіла Рэфармацыя, у гэты час у Іўі з’явіліся арыяне. Погляды арыян цалкам падзяляў і Ян Кішка, да якога Іўе перайшло ў другой палове ХVІ стагодьдзя. У гэты час касьцёл належыў арыянскай суполцы, пры якой існавалі друкарня і школа. У другой палове XVI стагодьдзя касьцёл быў пераабсталяваны для кальвініскай царквы.
У XVII стагодьдзі касьцёл перайшоў у валоданьне Амсціслаўскага ваяводы Мікалая Кішкі, які яго перабудаваў і пашырыў, пасля чаго перадаў каталікам.
У 1631 годзе з дазволу біскупа Віленскага Абрагама Войны Мікалай Кішка заснаваў пры касьцёле кляштар бэрнардынаў. У час вайны паміж Маскоўскай дзяржавай і Рэччу Паспалітай у 1654–1667 гадох сьвяцілішча было спаленае. У 1787 годзе касьцёл перабудавалі ў стылі барока і асьвяцілі нанова.
У 1858 годзе расейскія ўлады гвалтоўна ліквідавалі кляштар.
Пэтрапаўлаўскі касьцёл на працягу ХХ стагодьдзя дзейнічаў увесь час. Ад кляштарнага корпуса захаваліся толькі заходняя лінія і частка, далучаная да прэзьбітэрыя касьцёла. Некалькі гадоў таму тут яшчэ былі жытловыя пакоі, але сёньня будынак ужо цалкам вернуты парафіі.
Каардынаты: 53.932650, 25.780753.
Касьцёл і манастырскі корпус
Скульптура Хрыста справа ад касьцёла сваім сілуэтам чымсьці нагадвае знакамітую скульптуру абдымаючага сьвет Збавіцеля ў Бразіліі. Кажуць, што мясцовыя жыхары ў жарт называюць свой горад Іўе-дэ-Жанейра.
Скульптура сьвятых апосталаў Пятра й Паўла ў нішах фасада касьцёла
Гадзіньнiк ў верхняй частцы фасада
Інтэр’еры касьцёла. Галоўны нэф
На адной з калёнаў усталяваны сур’ёзны гадзіньнiк. Даволі нечаканае рашэньне.
Галоўны алтар
Скульптурная кампазіцыя ў верхняй частцы алтара
Службовае памяшканьне для падрыхтоўкі цырымоніяў і для адпачынку сьвятара
Элемэнты афармленьня малых нэфаў
Ўваходны партал і арган над ім
Відарыс на ўнутраную прастору касьцёла з хораў
Арган
Агульны вiдарыс кляштара з боку сажалкi «Іўе»
Вулiца Карла Маркса
Да захаду ад касmцёла ў бок галоўнай плошчы горада вядзе вуліца Карла Маркса.
Вулiца Карла Маркса, 11…15
Вулiца Карла Маркса, 12…8
Вулiца Карла Маркса, 14…10
Вулiца Карла Маркса, 23…27
Камсамольскi пляц
Галоўная плошча Іўе ў цяперашні час называецца Камсамольскай.
Мэмарыял дружбы чатырох канфесій
У цэнтры плошчы размешчаны манумэнт сяброўству чатырох канфесій. Мемарыял уяўляе сабой чатыры стэлы з аркамі, кожная з якіх прысьвечана адной з чатырох канфесій, прадстаўнікі якіх жывуць у Іўі і раёне: каталікам, праваслаўным, мусульманам і юдэям. Падчас урачыстага адкрыцьця манумэнта прадстаўнікі кожнай зь іх асьвяцілі сваю стэлу.
Каардынаты: 53.931499, 25.770274.
Гістарычная забудова плошчы захавалася часткова, але пасьля рэстаўрацыі выглядае акуратна. Пустаты запоўненыя сучаснымі будынкамі.
Ўсходнi, «няцотны» бок плошчы.
Камсамольскi пляц, 3 / Энгельса, 1
Камсамольскi пляц, 11…13
Райвыканкам
Весь паўднёвы бок плошчы займае райвыканкам.
Адрас: Камсамольскi пляц, 14.
Ўсходнi, «цотны» бок плошчы.
Камсамольскi пляц, 6
Камсамольскi пляц, 8
Камсамольскi пляц, 16…18
Вулiца 1 Траўня
У паўночным напрамку ад галоўнай плошчы горада пачынаецца вуліца 1 Траўня. У самым пачатку вуліцы размешчаная група з чатырох прыгожых дамоў на чале з колiшняй Вялікай сынагогай.
Вулiца 1 Траўня, 3…7
Колiшнi Сынагагальны двор. Вялiкая сынагога
Габрэйская абшчына жыла ў Іўе са спрадвечных часоў. Пасьля вялікага пажару 1929 года старая драўляная сынагога згарэла і на яе месцы пабудавалі новую цагляную. Да 12 траўня 1942 года ў Іўе знаходзілася вялікая габрэйская абшчына, якая складала 76% усяго насельніцтва горада.
Каардынаты: 53.932479, 25.768977.
Знішчэнне габрэяў Іўя гітлераўцамі апісвае Леанід Смілавіцкі ў кнізе «Катастрофа габрэяў у Беларусі, 1941–1944 гг.»: «Праз два тыдні пасля заняткі мястэчка нацысты пачалі прымушаць яўрэяў выконваць бессэнсоўную працу: чысьціць рукамі гразь на вуліцы, перацягваць цяжкія камяні з аднаго месца на іншае , дровы з лесу ў Іўе на адлегласць пяці кілямэтраў, пры норме 30 кубаметраў у дзень…»
У лютым 1942 года наладзілі гета, у якое перасялілі тры тысячы чалавек, яго абгарадзілі калючым дротам і ўзмоцнена ахоўвалі. Пакідаць гета без пропуску было забаронена, парушальнікам пагражала сьмерць. Калі адна габрэйская дзяўчына спрабавала выйсці, немцы расстралялі яе разам з сям’ёй бацькоў з 6 чалавек. Неўзабаве за такое «правапарушэньне» было расстраляна яшчэ дзве сям’і. Ўвесну 1942 гадо 500 габрэяў накіравалі ў Юрацішкі ў 14 кiлямэтрах ад Іўя і загадалі перанесці на сабе падбіты танк. Праца працягвалася два дні. Тых, хто надарваўся, канваіры расстралялі па дарозе.
Акцыю знішчэньня габрэяў у Іўі правялі 12 траўня 1942 году. Для гэтай мэты зь Ліды прыбыў атрад гестапа. Габрэям загадалі сабрацца на базарнай плошчы на падставе праверкі пашпартнага рэжыму. Выступіў нямецкі афіцэр, які паведаміў пра акцыю адплаты «за крадзеж зброі». Пасьля гэтага габрэяў сталі выводзіць групамі на вуліцу каля касьцёла для селекцыі. Працаздольных аддзялілі, астатніх збівалі, калолі штыкамі і гналі да ямы каля касьцёла. Многія ўжо праз 100 мэтраў такога шляху гублялі самавалоданне і падыходзілі да ямы «напалову забітымі». Асабліва жорстка паводзілі сябе з мужчынамі. Расстрэльвалі групамі па 10–15 чалавекаў. Дзяцей кідалі ў яму жывымі, хворых і знясіленых расстрэльвалі на месцы. Параненых ня дабівалі, звальваючы у роў разам з забітымі (2,5 тысячы чалавек). Калі магіла запоўнілася, 50 габрэям загадалі яе закапаць. Многія яшчэ былі жывыя, ляжалі прыціснутымi целамі памерлых і стараліся вызваліцца, прасілі аб дапамозе. Габрэі, якіх зрабілі далакопамі, прасілі пашкадаваць тых, хто ацалеў падчас расстрэлу. Але немцы былі няўмольныя. Яму засыпалі зямлёй і пакрылі пластом негашонай вапны. Пакінутых у жывых вярнулі ў гета і выкарыстоўвалі на розных працах. Паводле адных зьвестак, гета працягвала існаваць да канца сьнежня 1942 года, па іншых – было ліквідавана 17 студзеня 1943 году.
У цяперашні час у будынку былой сынагогі размяшчаецца спартзаля. Перад уваходам у сэнагогу знаходзіцца стылізаваны каваны ровар. Напэўна, яго тут забыўся хтосьці з цяперашніх фізкультурнікаў.
Далей вуліца 1 Траўня вядзе на поўнач у бок аўтастанцыі.
Вулiца 1 Траўня, 15…31
Вулiца 1 Траўня, 18…14
Вулiца 1 Траўня, 27…41
Вулiца 1 Траўня, 31…33
Царква сьвятога Гаўрыіла Беластоцкага
Дзесьці на паўшляху да аўтастанцыі размешчаная царква, пабудаваная ў пачатку XX стагодьдзя і асвячоная ў гонар Гаўрыіла Беластоцкага. Дзьве Сусветныя вайны царква не перажыла, у 50-е і 60-е года гэты раён быў забудаваны. У 1994–1995 гадах адзін з дамоў быў перабудаваны пад царкву і асьвечаны ў гонар таго ж сьвятога Гаўрыіла Беластоцкага.
Адрас: вулiца 1 Траўня, 67. Каардынаты: 53.934950, 25.766512.
