Валожын – места на рацэ Валожынцы, даўняе мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны), сёньня гэта адміністрацыйны цэнтар Валожынскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год – 10 308 чалавек. Знаходзіцца за 75 кiлямэтраў на паўночны захад ад Менску, за 17 кiлямэтраў ад чыгуначнай станцыі Валожын (лінія Маладэчна – Ліда), каля аўтамабільнай дарогі Менск – Горадня.
На думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Валожын утварыўся ад прозьвішча Валога. Такое прозьвішча мог атрымаць чалавек, што наважыўся пасяліцца ў балоцістай мясцовасьці. Тым часам ад тапоніму паходзіць назва ракі Валожынкі.
Існуе таксама народнае паданьне, паводле якога назва Валожына мае зьвязак зь перагонам валоў і ўтварылася ад выразу «Валы жэнь!» («жэнь» – значыць «ганi!»). Магчыма, паселішча спачатку мела назву Валыжэнь.
Паводле Хронікі Быхаўца, у 1440-я гады тут гаспадарылі легендарныя князі Валожынскія, у якіх нібыта за ўдзел у змове супраць вялікага князя канфіскавалі Валожын. Каля 1450 году вялікі князь Казімер падараваў Валожын ваяводу віленскаму Я. Манівідавічу, а ў 1484 годзе – князю В. Вярэйскаму. Пад 1492 годам упершыню ўпамінаецца тутэйшы касьцёл.
З 1507 году Валожын знаходзіўся ў складзе Наваградзкага ваяводзтва. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565–1566 гадоў ён увайшоў у Ашмянскі павет Віленскага ваяводзтва. У 1582 годзе мястэчка перайшло ў валоданьне Радзівілаў, а ў 1614 годзе – да Слушкаў.
У 1681 годзе маршалак надворны Ю.Б. Слушка заснаваў у Валожыне касьцёл і кляштар бэрнардынаў, пры якім дзейнічала школа. Неўзабаве ў 1683 годзе тут зьявілася праваслаўнае брацтва. З канца XVII стагодьдзя мястэчка стала цэнтрам староства.
У 1710 годзе Слушкі збудавалі ў Валожыне царкву. У пачатку XVIII стагодьдзя у мястэчку было 107 двароў, 5 вуліцаў (Віленская, Смаргонская, Менская, Крывая, Тыльная); дзейнічалі 2 касьцёлы і 2 царквы. У 1738 годзе Валожын перайшоў да князёў Чартарыйскіх. На 1790 год тут было 186 двароў.
У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Валожын апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Ашмянскім павеце Віленскай губэрні. З 1803 году мястэчка знаходзілася ў валоданьні Тышкевічаў. У 1806 годзе Ю. Тышкевіч заснаваў тут касьцёл Сьвятога Язэпа. У 1806–1892 гадох у Валожыне дзейнічала юдэйская духоўная акадэмія (Валожынскі ешыбот), якая стала прататыпам большасьці літвакоўскіх ешыботаў сьвету. Апроч таго, у мястэчку было 2 школы, 3 хрысьціянскія сьвятыні, сынагога, 3 малітоўныя дамы, аптэка, шпіталь, суконная фабрыка.
Палацава-паркавы ансамбаль Тышкевічаў. Малюнак 1887 году
У Першую сусьветную вайну (1915–1918) Валожын значна пацярпеў, бо празь мястэчка праходзіла лінія фронту. У лютым 1918 году Валожын занялі войскі Нямецкай імпэрыі.
25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Валожын абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР.
Згодна з Рыскай дамовай 1921 году Валожын апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стаў цэнтрам павету. У 1929 годе Рада міністраў Польскай Рэспублікі надала паселішчу статус места, адначасна да яго далучылі населеныя пункты з аднайменнай гміны – фальварак Бондары і вёскі Кялевічы, Еўлашы, Панізьзе.
У 1939 годзе Валожын увайшоў ў склад БССР, дзе 15 студзеня 1940 году стаў цэнтрам раёну Баранавіцкай вобласьці (з 20 верасьня 1944 у Маладэчанскай, з 20 студзеня 1960 году ў Менскай вобласьці). У Другую сусьветную вайну з 25 чэрвеня 1941 да 5 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.
Касьцёл Сьвятога Язэпа
Касьцёл сьвятога Язэпа – помнік архітэктуры пачатку XIX стагодзьдзя. Касьцёл знаходзіцца ў цэнтры места, на гістарычным Рынку. Твор архітэктуры клясыцызму. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.
Першы драўляны касьцёл у Валожыне збудавалі ў 1500 годзе. У 1681 годзе з фундацыі Слушак пры касьцёле заснавалі кляштар бэрнардынаў. У 1690 годзе на месцы старога касьцёла збудавалі новы драўляны.
Па другім падзеле Рэчы Паспалітай (1793 год), калі Валожын апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, касьцёл і кляштар працягвалі дзейнічаць. У пажары 1815 году будынкі згарэлі. У 1816 годзе на іх месцы збудавалі мураваны парафіяльны касьцёл.
Пры здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня ў 1864 годзе расейскія ўлады гвалтоўна перарабілі касьцёл пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы).
У 1920-я гады ўлады міжваеннай Польскай Рэспублікі вярнулі касьцёл рыма-каталікам. Па Другой сусьветнай вайне савецкія ўлады зачынілі касьцёл. З 1960-га года ў будынку месьціліся вытворчыя памяшканьні iсклады фабрыкi «Тэрмапласт».
У 1990-я гады касьцёл вярнулі рыма-каталікам. Тады ж пачалася рэстаўрацыя.
Каардынаты: 54.089597, 26.528178.
Побач з касьцёлам у 2007 годзе паставілі помнік Яну Паўлу ІІ, на той момант гэта быў другі такі ў Беларусі пасля мосарскага.
Апсыда касьцёла
Пляц Свабоды
У цяперашні час ад гістарычнай забудовы горада ХІХ – 1-й паловы захаваўся поўны фрагмент паўднёвага боку плошчы Свабоды, які ўключае палацавыя пабудовы Тышкевіча, касьцёл, браму-званіцу, асобныя жылыя дамы (№ 13), рэшткі парку.
Плошча здаўна была цэнтральным ядром Валожына. Яе размяшчэньне ў галаўной частцы селішча на высокіх адзнаках, у перападу рэльефу, спрыяла гэтаму.
Каардынаты: 54.089712, 26.526902.
Паўночна-ўсходні бок плошчы
Вiдарыс Савецкай вуліцы з поўначы
Палацава-паркавы ансамбаль Тышкевічаў
Палацава-паркавы комплекс Тышкевічаў – помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва пачатку XIX стагодьдзя. Знаходзіцца ў цэнтры города, на ўзвышаным беразе ракі Валожынкі, каля гістарычнага Рынку. Твор архітэктуры клясыцызму, аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.
Комплекс складаецца з мураваных палаца, бакавых флігеляў (афіцыны і аранжарэі), якія утвараюць прастакутны парадны двор, і парку.
Мураваны палац у Валожыне збудавалі ў 1806 годзе на сродкі ўладальніка маёнтку графа Юзэфа Тышкевіча (1724–1815) паводле праекту архітэктара Аўгуста Касакоўскага.
Перад палацам быў рэгулярны парк, які спускаўся да ракі.
У міжваенны час палац быў месцам разьмяшчэньня штаба палка Корпусу аховы памежжа «Валожын». За савецкім часам у будынках разьмясьцілася адміністрацыйная ўстанова.
Каардынаты: 54.087911, 26.527163.
Палац
У сёньняшнi час у палацы размяшчаецца вайсковая частка.
Флiгель (афiцына)
Сёньня ў колiшнiм флігелі знаходзіцца раённае аддзяленьне міліцыі і ДАІ.
Аранжарэя
Самай прыгожай была цэнтральная частка рэзідэнцыі, яна была ўпрыгожаная элегантнымі калёнамі і ляпнінай. Цэнтральную частку рэзідэнцыі займала двухпавярховая аранжарэя з купалам у форме сфэры. Тут расьлі цеплалюбівыя пальмы, апельсінавыя дрэвы і іншыя экзатычныя дрэвы, кветкі і хмызнякі. Даглядалі расьліны лепшыя садоўнікі Валожына. За палацам уздоўж ракі распаўсюджваўся шыкоўны пэйзажны парк, закладзены яшчэ ў XII стагодьдзі.
Дата будаўніцтва аранжарэі: 1803–1806 гады. Ёсьць таксама зьвесткі, што гэты будынак быў узьведзены ў 1926 годзе польскімі ўладамі як адміністрацыйны, а аранжарэя Тышкевічаў не захавалася. У наш час будынак выкарыстоўваецца ваенкаматам, натарыяльнай канторай і рэдакцыяй мясцовай газэты.
Царква сьвятых Канстанціна й Алены
Драўляную царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы) у Валожыне збудавалі ў 1886 годзе.
За савецкім часам царква працягвала дзейнічаць. У 1990-я гады каля царквы паставілі драўляную капліцу.
Каардынаты: 54.092846, 26.519752.
Капліца праваслаўная Спаса-Праабражэнская
Часовня строилась графом Тышкевичем как кладбищенская католическая каплица для костёла бернардинцев. Строительство закончилось в 1850 году. В 1885 году передана православным, в 1886 году освящена в честь Преображения Господня. В 2010-х годах была полностью перестроена, потеряв свой первоначальный вид.
Находится часовня в километре к юго-востоку от города, на кладбище, недалеко от деревни Капустино.
Каардынаты: 54.074326, 26.549451.
