Берасьце – старажытнае беларускае места, якое атрымала Магдэбурскае права другім у Вялікім Княстве Літоўскім (пасьля Вільні), цэнтар гістарычнага рэгіёну. Пазьней прывілеі неаднаразова пацвярджаліся і пашыраліся вялікімі князямі.

Упершыню горад згадваецца ў 1019 годзе ў «Аповесці мінулых гадоў» пад назвай Бе́расьце – Брэст, калі горад уваходзіў у склад Тураўскага княства. Потым ён належаў кіеўскім, пінскім, галіцка-валынскім князям. У некаторых выданьнях можна сустрэць варыянт «Бярэ́сьце», аднак традыцыйнаму вымаўленьню мясцовых жыхароў адпавядае менавіта Берасьце.

Знаходзячыся на рубяжах Русі, Літвы і Польшчы, Берасьце часта з'яўлялася прадметам спрэчак і ваенных сутыкненьняў. Ля муроў места бывалі дружыны кіеўскіх князёў Яраслава Мудрага і Уладзіміра Манамаха, коньніца польскага караля Баляслава Храбрага, літоўскія ваяры Вялікага князя Гедыміна і яго сына Кейстута, атрады мангольскага хана Арду, тэўтонскія рыцары, татарскія орды Мэнглі Гірэя. Тут праходзілі казакі Багдана Хмяльніцкага, войскі шведскіх каралёў Карла Густава і Карла XII, руская армія Пятра I, грэнадзёры Напалеона.

Аблога Берасьця, 1657 г. Гравюра Э. Дальбэрга

Берасьце заўсёды мела вялікае геапалітычнае значэньне, і таму менавіта тут 8-9 снежня 1409 года адбылася таемная нарада паміж польскім каралём Ягайлам і вялікім князем літоўскім Вітаўтам, на якім яны пастанавілі сумесна выступіць супраць рыцараў Тэўтонскага ордэна. На нарадзе ў Берасьцi ўладарs разгледзелі і ўзгаднілі стратэгічна-тактычныя пытаньні будучай летняй кампаніі 1410 году. Вынікам Берасьцейскай нарады і распрацаванага на ёй пляна стала перамога пад Грунвальдам, у якой прымала ўдзел і Берасьцейская харугва.

У 1553 годзе канцлер ВКЛ Мікалай Радзівіл «Чорны» заснаваў тут першую на тэрыторыі сучаснай Беларусі друкарню.

З Берасьцем звязана шмат важных гістарычных падзеяў. У 1596 годзе ў страчанай зараз Мікалаеўскай царквы была прынятая Берасьцейкая царкоўная унія, у выніку якой праваслаўныя вернiкi Рэчы Паспалітай аднавілі адзінства з каталікамі.

Горад ня раз пакутаваў ад разбурэньняў і пажараў. У 1648 годзе Берасьце разбурылі казакі Багдана Хмяльніцкага, у часы Паўночнай вайны ў 1657 году горад захапілі і спалілі шведы. Значныя спусташэньнI выпрабаваў горад у часы Вялікай Паўночнай вайны 1700-1721 гадоў.

Да другой паловы XVII стагодьдзя цэнтр горада сфарміраваўся на востраве, які зараз з'яўляецца адной з цытадэлей крэпасьці. У 1665-1666 на манетным двары Берасьця чаканілі медныя манеты – соліды.

Берасьце. XVII стагодьдзе. Фрагмэнт гравюры Э. Дальбэрга

Пасьля падзелу Рэчы Паспалітай пачала ўжывацца назва Брэст-Літоўскі, хоць даволі працяглы час паралельна ўжывалiся формы Берасьце i Бжэсьць. У міжваенны час горад называўся Брэст-над-Бугам.

У пачатку Першай сусьветнай вайны ў Берасьцi пражывала каля 57 тысяч чалавек, а да моманту здачы горада засталося менш за палову. У ноч з 25 на 26 жніўня 1915 года Берасьце занялі аўстрыйска-угорскiя войскі. Ўсё насельніцтва горада, хто пад уздзеяньнем расейскай антынямецкай прапаганды, хто прымусова казакамі, але вымушана было пакінуць метса і адправіцца ўглыб тэрыторыi Расейскай імперыі. Чыгуначных вагонаў для эвакуацыі хапіла толькі на невялікі лік гараджан. Большасьці ж берасьцейскіх сем'яў, якія вымушаныя былі пакінуць свае дамы і нажытаю гадамі маёмасьць, прыйшлося дабірацца ў цэнтральныя раёны імперыі на ўласных падводах і пехам, многія на гэтым шляху загінулі ад голаду і хвароб. Адступаючае расейскае войска загадала падарваць форты Берасьцейская фартэцыі і масты, а сам горад – спаліць. Многія будынкі ў горадзе сапраўды былі разбураны і спалены адмысловымі камандамі расейскай арміі, а вось у цытадэлі крэпасці яны з большага засталіся цэлыя.

У 1918 годзе тут быў падпісаны мірны дагавор, паводле якога бальшавікі перадалі Германіі практычна ўсю тэрыторыю сучаснай Беларусі.

У часы Другой сусьветнай вайны ў Берасьцейскай крэпасьці абараняліся спачатку польскія, потым савецкія войскі. У 1939 годзе войскі нацысцкай Германіі падышлі да Берасьця. 14 верасьня 1939 года пачаўся абарона крэпасьці польскай арміяй. У ходзе наступленьня былі адбітыя 7 нямецкіх нападаў, пры гэтым людзкія страты з боку абаронцаў склалі каля 40%. 17 верасьня польскія войскі адступілі на поўдзень у бок Цярэспаля, але ў крэпасьці засталіся добраахвотнікі. Яны пратрымаліся ва ўмацаваньнi да 27 верасня, пасьпяхова адбіўшы некалькі нямецкіх і савецкіх нападаў. Нягледзячы на ​​тое, што Берасьцем авалодалі немцы, паводле пакта Молатава-Рыбентропа, сакрэтнага пагаднення паміж фашысцкай Германіяй і камуністычным СССР аб размежаваньні сфер уплыву, 22 верасьня 1939 гады места перайшло пад кіраваньне Чырвонай Арміі. У гэты ж дзень у Берасьцi адбыўся сумесны савецка-нацысткi парад, у якім прымалі нямецкі генерал Гудэрыян і савецкі камбрыг Крывашэін. Падчас параду нямецкія і савецкія камандуючыя абмяняліся сьцягамі.

* * *

Магчыма, для многіх сказанае ніжэй будзе дзіўным, але гэта факт. Гістарычна Берасьце размяшчалася зусім не там, дзе мы прывыклі бачыць яго сёньня. У пачатку XIX стагодьдзя большая частка горада знаходзілася на тэрыторыі, якая цяпер знаходзіцца паміж беларускімі і польскімі закінутымі фортамі крэпасьці, прычым вялікая частка таго Берасьця сёньня знаходзіцца па-за межамі Беларусі.

Як так здарылася і дзе тое Берасьце сёньня, сучасныя беларускiя гісторыкі выдатна ведаюць, але аддаюць перавагу таму, каб асабліва не афішаваць. А на самой справе ўсё вельмі проста. Першыя пляны і праекты будаўніцтва крэпасьці на месцы старажытнага Берасаця з'явіліся адразу ж пасьля падзелу Рэчы Паспалітай. З 1830-х гадоў улады Расейскай імперыі пачалі будаваць ўмацаваньнi на месцы старога горада. Ледзь толькi пляны пабудовы крэпасьці афіцыйна зацьвердзілі, як у горадзе пачаліся частыя пажары: такім чынам расейскія ўлады ачысьцілі тэрыторыю пад пабудову крэпасьці. Адзіным напамінам пра старое места засталіся толькі руіны комплексу кляштара бэрнардынак з касьцёлам Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі ў стылі віленскага барока, помнік архітэктуры XVIII стагоддзя, які сёння знаходзіцца ў жаласным стане і патрабуе неадкладнай кансэрвацыі і рэстаўрацыі.

Пры будаўніцтве фартэцыі улады Расейскай імперыі цалкам зьнішчылі архітэктурны ансамбаль гістарычнага цэнтра, якi праіснаваў больш за 500 гадоў, у які ўваходзіў старажытны замак, 10 храмаў, каменны комплекс Рынкавага пляца з ратушай і палац князёў Чартарыйскіх, помнікі архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага XVI–XVIII стагодьдзяў. Поўны пералік страчанага ў пачатку XIX стагодьдзя гістарычнай спадчыны Брэста можна паглядзець тут.

Мой аповяд ­– пра тое Берасьце, якое ёсць, бо яно перажыла і гэта варварскае зьнішчэнне. Структура берасьцейскага падзела сайта пабудавана па тэрытарыяльнай прыкмеце.