Го́радня – галоўная архітэктурная жамчужына Беларусі. Па суме гістарычнай спадчыны, што захавалася у горадзе, ды і па яго маштабах, Горадня нашмат пераўзыходзіць любы беларускі горад. Падарожнічаючы па Беларусі, без знаёмства з гэтым цудоўным месцам абысціся проста немагчыма. Хто ня быў у Горадне, той ня бачыў ўсёй прыгажосьці старой Беларусі, старой Рэчы Паспалітай.

У сучаснай беларускай мове (клясычны правапіс) старадаўні тапонім замацаваўся ў форме Го́радня (Го́радна), што адпавядае традыцыйнаму беларускаму вымаўленьню. Гэтая форма здаўна ўжываецца мясцовымі жыхарамі і працягвае выкарыстоўвацца ў наш час. Таксама часам можна сустрэць паэтычна-літаратурную форму Гаро́дня, якая паходзiць з твораў Максіма Багдановіча і Уладзіміра Караткевіча. Прычынай яе з'яўленьня стала невядомасьць пазіцыі націску ў старабеларускіх тэкстах.

Асноўныя факты з гісторыі горада

• X стагодьдзе. Першыя славянскія паселішчы ўзнікаюць на высокім беразе Нёмана.
• 1116 год. У выніку жаніцьбы Усевалада Давыдавіча з дачкой Уладзіміра Манамаха Агаф'яй быў пакладзены пачатак дынастыі Гарадзенскiх князёў. Князь Усевалад атрымлівае ў надзел Замкавую гару на Нёмане з прылеглымі да яе навакольлем. Менавіта з гэтага часу пачынаецца гісторыя горада Го́роден (Го́радня) і Гарадзенскага княства.
• 1127 год. Першы пісьмовы ўпамiн аб Гораднi як валоданьні князя Ўсевалада.
• Канец 1240-х гадоў. Гарадзён уваходзіць у склад Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ).
• 1253 год. Данііл Галіцкі сілай далучае горада да Галіцка-Валынскага княства. Праз 17 гадоў князь Трайдень вяртае Горадню у склад Вялікага Княства Літоўскага.
• 1296–1311 гады. Сем разоў крыжакі спрабуюць авалодаць Гораднем. І толькі пры апошняй аблозе яны спусташаюць навакольлі горада.
• 1322–1323 гады. Гарадзенская дружына на чале з ваеначальнікам, гарадзенская каштэлянам Давыдам Даўмонтавiчам Гарадзенскім (праўнукам Аляксандра Неўскага і зяцем Влікага князя Літоўскага Гедыміна) нанеслі крыжакам цяжкае паражэньне.
• 1326 год. Войска Давыда Гарадзенскага удзельнічала ў паходзе аб'яднаных польска-літоўскіх войскаў у Брандэнбург, падчас якога Давыд Гарадзенскі быў здрадліва забіты.
• 1376 год. Горадня – валоданьне князя Вітаўта.
• 1384 год. У выніку дагавора Вітаўта і Ягайлы горад становіцца другой сталіцай ВКЛ.
• 1385 год. Падпісаная Крэўская унія – пагадненьне аб дынастычным саюзе паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Польскім каралеўствам. Вялікі Літоўскі князь Ягайла пасьля шлюбу з польскай каралевай Ядвігай абвешчаны польскім каралём.
• 1389 год. Вялікі князь Вітаўт заклаў першы драўляны фарны касьцёл (будучая знакамітая Фара Вітаўта).
• 1393 год. Пачатак будаўніцтва каменнага Верхняга (Старога) замка.
• 1410 год. Бітва пад Грунвальдам. Удзел у ёй Гарадзенскай харугвы (палка). Разгром Тэўтонскага ордэна.
• 2 кастрычніка 1413 г. Гарадзельская унія. Дагавор вялікага князя Літоўскага Вітаўта з польскім каралём Ягайлам. Падпісаны 2 кастрычніка 1413 г. у мястэчку Горадла (на рацэ Заходні Буг пад Брэстам – сёньня тэрыторыя Польшчы). Асноўныя моманты уніі:
– польскі кароль атрымлівае вяршэнства над ВКЛ;
– літоўскія фэадалы пасьля сьмерці Вітаўта прымаюць на вялікае княжаньне кандыдатуру польскага караля;
– у выпадку, калі пасьля смерці Ягайлы не застанецца спадчыньніка, Польшча, выбера караля з ведама і савета шляхты ВКЛ;
– у ВКЛ ўводзіцца аднолькавае з Польшчай адміністрацыйнае дзяленне – княства скасоўваюцца, ствараюцца паветы і ваяводзтвы;
– на літоўскую каталіцкую шляхту распаўсюджваюцца правы польскай шляхты.
• 1496 год. Вялікі князь Літоўскі Казiмер даруе Горадне Магдэбурскае права: уся адміністрацыйная і судовая ўлада перадаецца мяшчанамі, якiя абіраюцца «двухпалатнай» Радай і Лавай (магістратам).
• 1569 год. У выніку Люблінскай уніі Горадня уваходзіць у склад Рэчы Паспалітай, застаючыся павятовым горадам ВКЛ. З гэтага моманту яго афіцыйная назва Гóрадня (Грóдна).

Горадня. 1575. Гравюра Браўна й Гогэнбэрга

• 1576–1586 гады. Горадня – рэзідэнцыя караля польскага і вялікага князя літоўскага Стэфана Баторыя. У 1576 годзе ён перабудаваў замак, вядомы як Стары, у палац у стылі рэнесанс (архітэктар Скота), у якім размяшчалася каралеўская рэзідэнцыя аж да сьмерці Баторыя ў 1586 годзе. У горадзе развіваліся гандаль і рамёствы. Пасля аб'яднаньня праваслаўных і каталіцкіх цэркваў у Гродне абгрунтаваліся манаскія ордэны дамініканаў, францiшканаў, езуітаў, бэрнардынаў, кармэлітаў, баніфратаў і брыгітак. Да канца XVIII стагодьдзя ў горадзе было 9 касьцёлаў і 2 уніяцкіх манастыра.
• 1582 год. Прывілеем Стэфана Баторыя ў Рэчы Паспалітай ажыццяўляецца пераход на грыгарыянскі каляндар: дзесяць дзён ліквідуюцца і пасля 4 надыходзіць не 5, а 15 кастрычнiка; парадак дзён тыдня захоўваецца.
• 1586 год. У Горадне вырабляецца першае зафіксаванае на тэрыторыі Усходняй Эўропы анатама-паталагічнае выкрыцьцё. Гэта было цела Стэфана Баторыя, які памёр 12 снежня 1586 года.

Горадня. 1687. Гравюра Сандрарта

• 1705 год. У прысутнасьці саюзьнікаў у вайне супраць Швэцыі - караля Рэчы Паспалітай Аўгуста II і расейскага цара Пятра I ўрачыста асьвячаецца сабор Сьвятога Францыска Ксаверыя, пабудаваны гарадзенскімі езуітамі.
• 1734–1751 гады. У Горадне пабудаваны каралеўскі палац (Новы замак).
• 1765–1780 гады. Гарадзенскі стараста Антоній Тызенгаўз адкрывае ў Гоадне капэлы, тэатар і школу, будуе цэлы шэраг мануфактур.
• 1793 год. У будынку Новага Замка ў Гарадне адбыўся апошні сойм Рэчы Паспалітай (Нямы сойм), які зацвердзіў Другі падзел Рэчы Паспалітай.
• 1794 год. Горадня з'яўляецца адным з цэнтраў паўстаньня 1794 года пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касьцюшкі. Падчас нацыянальна-вызвольнага паўстаньня ў Горадне размяшчаецца паўстанцкі орган кіраваньня – Гарадзенская камісія парадку.
• 1795 год. У Гарадзенскім Новым замку Станіслаў Аўгуст Панятоўскі падпісвае адрачэньне ад пасаду, чым юрыдычна замацоўваецца трэцi, канчатковы падзел Рэчы Паспалітай. Правабярэжная частка горада адыходзіць да Расейскай імпэрыі, а левабярэжная - да Прусіі.
• 1796 год. Расейскія ўлады зноў вяртаюць юліянскі каляндар (стары стыль). Гэты пераход тычыцца толькі правабярэжжа - на левабярэжнай баку працягвае дзейнічаць грыгарыянскі каляндар (новы стыль).
• 1824–1839 гады. Будуецца Аўгустоўскі канал, які злучае рэкі Нёман і Віслу.

Горадня. Панарама места. Канец 60-х гадоў XIX ст. Малюнак Напалеона Орды

• 1830 год. У сувязі з распачатым на тэрыторыі расейскай часткі былой Рэчы Паспалітай магутнага нацыянальна-вызвольнага паўстаньня Гарадзенская губерня аб'яўляецца на ваенным становішчы. У Горадне для падтрыманьня парадку ўводзяцца карныя атрады казакоў.
• 1861 год. У Горадне ствараецца рэвалюцыйная арганізацыя на чале з Кастусём Каліноўскім.
• 1862 год. Праз Горадню пракладзеная Пецярбургска-Варшаўская чыгунка.
• 1863 год. Кастусь Каліноўскі і Валеры Урублеўскі ствараюць Гарадзенскі рэвалюцыйны камітэт «чырвоных».

Горадня. 1863. Паўстанцы з Горадні

• 1869–1910 гады. У Горадне жыве і працуе Эліза Ажэшка.
• 1907 год. Заснаваная гарадская тэлефонная сетка.
• 1915 год, 3 верасьня. Пасля сыходу расейскіх войскаў з Гораднi, тут зноў ўводзіцца грыгарыянскі каляндар: усе даты ссоўваюцца на 13 дзён наперад, 21 жніўня лічыцца 3 верасьнем.
• 1915 год. Нямецкія акупацыйныя ўлады закрываюць газэту «Наша раніца» і выдаюць «Указ ваенных уладаў аб прызнаньні па-за законам беларускай мовы».
• 1918 год, 25 сакавіка. Рада БНР у «Трэцяй статутнай грамаце» аб'яўляе Гарадзеншчыну (з гарадамі Городна і Беласток) беларускай тэрыторыяй.
• 1918 года, 12 лістапада. У Горадне ствараецца Беларуская Рада.
• 1918 года, 21 сьнежня. На паседжаньні ў Горадне Рада БНР стварае Савет Дзяржаўнай абароны на чале з В. Ластоўскім і Т. Кандратовічам. У Горадню пераязджае Рада БНР на чале з Антонам Луцкевічам.
• 1919 год. Горад захоплівае польская армія. Польскае камандаваньне забараняе дзейнасьць Гарадзенскага Савета. Адбываюцца паўсюдныя арышты актывістаў беларускага нацыянальнага руху ў Горадне.
• 1919 год, 3 чэрвеня. У Горадню прыбывае Юзэф Пілсудзкі для ўладжваньня канфлікту паміж беларускімі і польскімі вайскоўцамі. На плошчы Баторыя (цяпер Савецкая) праходзіць парад польскага войска, народнай міліцыі, паліцыі, школьнікаў, пажарных і прадстаўнікоў грамадзкіх арганізацыяў. Пілсудзкі запэўніў прысутных, што, паколькі сам з'яўляецца беларусам, то не дапусьціць іх перасьледу.
• 1920 год, 21 красавіка. Польская армія пакідае Горадню па прычыне наступу Чырвонай арміі. У горадзе фактычна пачынаецца перыяд безуладьдзя (да 19 ліпеня).
• 1920 год, 12 ліпеня. У выніку падпісаньня мірнай дамовы паміж Савецкай Расіяй і Летувай. Гродна фармальна ўваходзіць у склад Летувы (фактычна гэта «засталося на паперы»).
• 1920 год, 20 верасьня. Пачынаецца наступ польскага войска на Горадню, адбываецца знакамітая бітва над Нёманам.
• 1920 год, 25 верасьня. Чырвоная армія пакідае Горадню. Горадам авалодвае польская армія.
• 1921 год, 18 сакавіка. Паводле Рыскай мірнай дамовы Горадня застаецца ў складзе Польскай Рэспублікі як цэнтар павета Беластоцкага ваяводзтва.
• 1939 год, 19 верасьня. Дзеля выкананьня пакта Молатава-Рыбентропа аб падзеле Рэчы Паспалітай паміж Трэцім Райхам і СССР рэгулярныя часткі польскага войска цалкам пакідаюць Горадню. Два дні Гаоадзенскае апалчэньне самаабароны пры падтрымцы мясцовага насельніцтва, якое не жадала пераходу пад уладу Саветаў, абараняла горад ад Чырвонай Арміі. Але сілы былі няроўныя.
• 1961 год, 29 лістапада. Па прычыне сваёй сымбалічнасьці і багатай гісторыі Фара Вітаўта была падарваная савецкімі ўладамі. На фота ніжэй Фара Вітаўта – у левай верхняй частцы кадра.

Фара Вітаўта на малюнку Напалеона Орды

Кароткі анонс сёньняшніх славутасьцяў Гораднi