Віцебск – буйны абласны цэнтар на Дзьвіне ў месцы ўпадзеньня ў яе рэк Віцьба і Лучоса. Уласна, па імені першай зь іх і названы горад. Сама ж Віцьба атрымала сваю назву ад стараславянскай «віць», што азначае «балота». На думку іншых гісторыкаў, назва Віцебска ідзе ад балцкага слова «Видба», што азначае «высокая рака».

Віцебск – другі па старшынстве горад Беларусі пасля Полацка. Паводле легенды з Віцебскага летапісу, горад быў заснаваны ў 974 годзе кіеўскай княгіняй Вольгай. Але Вольга, як вядома, памёрла ў 969 годзе. З гэтай прычыны сёньня паміж гісторыкамі ідзе спрэчка: якая верагодная дата заснаваньня. Найбольш верагодна, што гэта 947 год (паводле «Аповесьці мінулых гадоў»), калі Вольга Вольга пабывала ў міжрэччы Дзьвіны і Дняпра і зладзіла тут цвінтары для збору даніны.

Асноўныя факты з гісторыі горада

• X–XIII стагодьдзi. Віцебск займае важнае месца на «шляху ад варагаў да грэкаў». У 1021 годзе кіеўскі князь Яраслаў Уладзіміравіч перадаў места разам з Усьвятам князю полацкаму Брачыславу Ізяславічу пры складаньні міру.
• 1101 год. Па сьмерці князя полацкага Ўсяслава Чарадзея Віцебск стаў сталіцай удзельнага княства. Першым князем віцебскім быў Сьвятаслаў Усяславіч, пазьней местам і княствам валодалі ягоныя нашчадкі Васількавічы.
• 1167 год. Менскі князь Валадар Глебавіч узяў Віцебск у аблогу, а ў 1196 годзе каля места адбылася бітва аб’яднаных сілаў полацкіх і чарнігаўскіх князёў з смаленскімі князямі. Полацкія князі перамаглі і вярнулі сабе Віцебскае княства. З 1318 году тут княжыў Яраслаў Васільевіч, які аддаў сваю адзіную дачку Марыю замуж за князя крэўскага Альгерда.
• 1320 год. Па сьмерці князя Яраслава Віцебск паводле спадчыны перайшоў да вялікага князя Альгерда і такім чынам далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага.
• 1341 год. Мясцовыя жыхары на чале з Альгердам дапамаглі Пскову супраць крыжакоў. З 1345 году места знаходзілася ў валоданьні Андрэя Альгердавіча.
• 1351 год. Завяршылася будаваньне княскага палаца і муравана-драўляных Верхняга і Ніжняга замкаў, даўжыня сьценаў якіх складала 1,75 кiламэтраў. У канцы XІV стагодьдзя места апынулася ў цэнтры міжусобнай барацьбы паміж сынамі і суродзічамі Альгерда за права валоданьня гэтым важным стратэгічным пунктам. Верхні і Ніжні замкі неаднаразова супрацьстаялі шматлікім і працяглым аблогам.
• 15 ліпеня 1410 году віцебская харугва ўзяла ўдзел у Грунвальдзкай бітве.
• XV–XVI стагодьдзi. Віцебск стаў буйным гандлёвым і рамесным цэнтрам. На 1441 год ён уваходзіў у лік 15 найбольшых местаў Вялікага Княства Літоўскага.
• 1444 год. Паводле ўстаўной граматы вялікага князя Казімера Віцебск атрымаў абмежаванае самакіраваньне, таксама грамата фактычна зафіксавала аўтаномію.
• 17 сакавіка 1597 года. Ккароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў месту Магдэбурскае права і герб: «у блакітным полі пагрудная выява Ісуса Хрыста, пад якой чырвоны меч».
• XVI стагоддзе. Віцебск неаднаразова (у 1502, 1516, 1519, 1534 і 1536 гадах) цярпеў ад агрэсіі Маскоўскай дзяржавы, войскі якой спусташалі ваколіцы места, забівалі і бралі ў палон ягоных жыхароў.
• 1562 і 1568 гады. У Інфлянцкую вайну маскоўскія захопнікі двойчы бралі Віцебск у аблогу, зьнішчаючы ягоныя пасады і ваколіцы.
• 1654–1667 гады. Віцебскі замак па амаль 3-месячнай аблозе захапіла 20-тысячнае войска маскоўскіх ваяводаў і ўкраінскіх казакаў. У баях загінула большасьць месьцічаў, значная частка шляхты і жыдоў трапіла ў палон. Акупанты прымусова вывезьлі ў Маскву нямала тутэйшых рамесьнікаў.
• Другая палова XVIII стагодьдзя. Віцебск сваёй велічынёю стаў другім (пасьля Магілёва) местам на тэрыторыі сучаснай Беларусі. У 1764 годзе яго ўраўнавалі ў правох з сталіцай — Вільняй, тут пачалося будаваньне новай мураванай ратушы (скончылася ў 1775 годзе).
• 1772 год. Віцебск апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам правінцыі. У 1796 годзе гэта ўжо цэнтар Беларускай, з 1802 году Віцебскай губэрніi.
• 1781 год. Расейскія ўлады зацьвердзілі новы герб места з «Пагоняй» на бел-чырвона-белым фоне.

Вулiца Вялікая – Рынак. Напалеон Орда. 1875–1876

Віцебск – горад, які большую частку XX стагодьдзя быў, падобна, нялюбы сваімі ўладамі, як мясцовымі, так і глабальнымі. Інакш, бадай, цяжка растлумачыць факт варварскага знішчэньня гістарычнай спадчыны ў цэнтры горада. Падобнае адбывалася ў шматлікіх гарадах, але маштаб таго, што зьнішчылі ў Віцебску, проста дзівіць. За час гаспадараньня царскіх і савецкіх уладаў у Віцебску былі мэтанакіравана разбураныя і ўзарваныя самыя велічныя і прыгожыя помнікі архітэктуры.

Падобная нелюбоў прывяла да таго, што да канца стагодьдзя Віцебск быў, бадай, самым шэрым і панурым з усіх абласных цэнтраў краіны. Зрэшты, пасьля аднаўленьня незалежнасьці краіны ў апошнія некалькі дзесяцігодьдзяў стаўленьне ўладаў да паўночнай жамчужыны Беларусі збольшага зьмянілася. Нельга сказаць, што масава або сістэмна, але аднаўленьне страчанага паступова адбываецца. І горад паволі пачынае калі і не расквітаць, то, як мінімум, адтаваць. Галоўныя парадныя вуліцы павольна, але дакладна зменьваюцца, асноўныя храмы пачынаюць паволі аднаўляць. Прыемна ўсьведамляць, што пачаліся пазітыўныя зьмены, вось толькі яшчэ б павялічыць хуткасьць гэтых пераменаў ...

У цяперашнi час у Віцебску аднаўляюцца толькі праваслаўныя храмы. Па незразумелых прычынах на аднаўленьне і рэстаўрацыю каталіцкіх сьвятынь накладзены негалосная забарона. А аднаўляць ёьсць што. З малюнка В. Баярскага 1872 года на сёньня існуе толькі касьцёл святой Барбары і касьцёл Апекі Найсвяцейшай Панны Марыі кляштара трынітарыяў, які перададзены праваслаўным. Праваслаўныя сьвятыні Віцебска паволі падымаюцца з руінаў, каталіцкія ж працягваюць чакаць сваёй чаргі.

Кароткі паштовачны анонс славутасьцяў сучаснага Віцебска – на фота ніжэй. Больш падрабязна – у дэталёвых блёках далей.