Крэпасьць
Берасьцейская крэпасьць знаходзіцца на заходняй ускраіне горада, на мяжы з Польшчай, прычым большая частка крэпасці, калі казаць пра старыя фарты, сёньня знаходзіцца на польскай тэрыторыі. Гісторыю з разбурэньнем гістарычнага Берасьця дзеля воінскіх амбіцыяў царскіх уладаў я ўжо згадваў, але мяркую, што сьцісла паўтарыць яе тут будзе дарэчы.
Размяшчэнне горада на Днепра-Бугскім водным шляху ў вузле дарог на Маскву, Варшаву, Кіеў, Вільню даўно вызначыла яго стратэгічнае значэньне як апорнага пагранічнага пункта. Ідэі аб будаўніцтве абарончых умацаваньняў у месьце зліцьця Буга і Мухаўца з’явіліся ў імпэрскіх уладаў яшчэ напрыканцы XVIII стагодьдзя. Ход вайны 1812 года толькі ўмацаваў іх у гэтых намерах, і ў 1833 годзе быў зацьверджаны праект крэпасьці, распрацаваны ваеннымі інжынэрамі Опэрманам, Малецкім і Фэльдманам.
Крэпасьць была закладзена 1 чэрвеня 1836 года. Праз шэсьць гадоў яна ўступіла ў строй дзеючых. Пад будаўніцтва была адведзена тэрыторыя Старога горада, дзеля чаго ўлады цалкам зьнішчылі грамадзянскія і культавыя пабудовы XVI–XVIII стагоддзяў, а жылыя кварталы перанеслі на два-тры кіламетры на ўсход ад будучай крэпасьці.
Берасьцейскiяя прыгонныя ўмацаваньнi занялі тэрыторыю каля 4 квадратных кіламэтраў на берагах Буга, Мухаўца і каналаў паміж імі. Галоўнае ўмацаваньне, Цытадэль, размясьцілі на цэнтральнай выспе і акружылі Валынскім, Кобрынскім і Тэрэспальскім ўмацаваньнямі. Вонкавая лінія земляных валоў перавышала 6,5 км пры вышыні каля 10 метраў. У тоўшчы валаў знаходзіліся шматлікія каменныя казематы.
Цытадэль была дарэшты падпяразаная двухпавярховымі з скляпамі жаўнэрнямі, што паўтаралі контур берага выспы. Іх працягласць дасягала 1800 метраў, што дазволіла размясціць тут пяцьсот казэматаў, абароненых двухмятровымі мурамі. Пасля моц крэпасці яшчэ больш узрасла за кошт новых фортаў і шматкіламэтровых абарончых лініяў. Да пачатку XX стагодьдзя Берасьце стала крэпасьцю I класа, асноўным фарпостам Расейскай імперыі на заходняй мяжы.
Крэпасьць з’яўлялася не толькі магутным ваенна-інжынэрным збудаваньнем, але і цікавым архітэктурна-мастацкім комплексам. Паказальнымі ў гэтых адносінах былі будынкі Інжынэрнага кіраваньня і Белы палац, пабудаваныя на падмурках былых манастырскіх карпусоў, а таксама гарнізонная царква, Холмскія і Тэрэспальскія вароты, масты, афіцэрскія дамы і іншыя будынкі.
На працягу другой паловы XIX і пачатку XX стагодьдзяў у крэпасьці неаднаразова праводзіліся работы па мадэрнізацыі і пашырэньню, у якіх прымалі ўдзел многія вядомыя інжынэры-фартыфікатары. Сярод іх – героі абароны Севастопаля ў Крымскую вайну генерал Тотлэбен, ваенны інжынер Карбышаў, пасьля – генэрал, Герой Савецкага Саюза.
* * *
Падрабязна апісваць тыя ці іншыя славутасьці крэпасці і яе музэі я, па праўдзе кажучы, не бачу мэтазгодным. У крэпасьці ўсе ці ўжо былі, або будуць у любым выпадку, па-за залежнасьці ад таго, што будзе напісана ніжэй. Па гэтай прычыне я толькі змясцую некалькі сваіх здымкаў, якія назапасіліся ў мяне па выніках паездак у Берасьце.
Каардынаты: 52.082635, 23.658075
Крэпасьць. Галоўны ўваход
Плян крэпасьцi
Вiдарысы галоўнай алеі і ўнутраняга пляца крэпасьці
Манумэнт «Мужнасьць»
Манумэнт «Смага»
Холмская брама
Падчас аднаго з апошніх наведваньняў крэпасьці перад 9 траўня мы з жонкай і сябрамі засьпелі падрыхтоўку дзіцячага параду. Ўдалося зрабіць здымак рэпетыцыі.
Дзiцячы парад
Цярэспальская брама
Царква сьвятога Мікалая (гарнiзонная)
Былая Мікалаеўская гарнізонная царква пабудавана ў рэтраспектыўна-рускім стылі. Паводле адных зьвестак, пры будаўніцтве храма ў другой палове XIX стагодьдзя былі выкарыстаныя сьцены касьцёла аўгустынаў. Зрэшты, гісторык Г.А. Цітовіч ў выдадзенай ў 1913 годзе кнізе «Храмы арміі і флоту» досыць падрабязна распавядае іншую версію будаўніцтва: «… з прыладай у 1833 годзе крэпасьці, воінскія чыны гарнізона Берасьця на працягу некалькіх дзесяткаў гадоў не мелі ўласнага царкоўнага будынка і павінны былі здавольвацца часовым царкоўным памяшканьнем ў будынку былога базылянскага манастыра. Такая абуральная галеча прыгоннага гарнізона не магла не зьвярнуць на сябе літасцівай увагі вышэйшага ваеннага кiраўнiцтва. І ў 1851 годзе была распачатая, а ў канцы пяцідзесятых гадоў начарна скончана пятиглавая прыгонная царква, але па вышыні сваёй яна аказалася не адпаведнай стратэгічным мэтам крэпасьці, а таму ў палове шасьцідзесятых гадоў яе разабралі, і ў 1872 годзе другі раз перабудавалі. Але, да крайняга жаль, і гэтую царкву вымушаныя былі разабраць, так як яна, з прычыны несуразмернасцю цяжару скляпеньняў, дала расколіны ў многіх месцах. Нарэшце, у ліпені месяцы 1874 гада пачата, а ў 1876 годзе шчасьліва скончана пабудова сапраўднага прыгоннаага сабора. Плян сабора складзены архітэктарам-прафесарам Грымам, а будаўніком яго быў ваенны інжынер капітан Л. М. Іваноў».
Недалеч ад гарнізоннай царквы параўнальна нядаўна была пабудавана новая царква, якая добра ўпісалася ў аб’ём галоўнага ўнутранага пляца крэпасьці. На жаль, ні пра назву, ні пра гісторыю яе з’яўлення мне нічога не вядома, на месцы ніхто з супрацоўнікаў ня даў. Магчыма, у будучыні я аднаўлю інфармацыю аб гытым будынку.
Новая царква
* * *
Выява Берасьцейскай крэпасьцi разьмешчаная на дзьвух беларускіх банкнотах розных гадоў выданьня.
50.000 BYR (1995) Крэпасьць. Холмскiя вароты
50 BYR (2000). Крэпасьць. Холмскiя вароты
⟵ Папярэдняя частка. Частка 4
Чыгуначны вакзал i яго ўскраiны
Наступная частка. Частка 6. ⟶
Ускраiны Берасьця, Аркадзiя, Гяршоны