Першыя крокі па стварэньні нясвіскіх паркаў былі зробленыя ў часы Мікалая Крыштапа Радзівіла «Сiроткi». Ужо тады каля замка быў разбітыя невялікі “Iтальянскі сад”. У часы Міхала Казіміра «Рыбанькі» недалёка ад палаца быў закладзены парк «Кансаляцыя» (суцяшэньне), які адносіўся да «французскіх паркаў», а проста ля замкавых сцен – высаджаны невялікія сады.
Зь дзейнасьцю Марыі Дароты дэ Кастэлян зьвязаны новы этап гісторыі нясвіскіх паркаў. Марыі Дароце належаць наступныя словы: «Ніводнага дрэва, поўная спустошанасьць: толькі дзве старыя грушы, верагодна маркіроўка былых межаў, і звыш ста маленькіх шэрых будак, неабходных мясцовым жыхарам, былі тымі рэдкімі кропкамі, на якіх спыняўся погляд…». У 1865 годзе, калі княгіня ўпершыню наведала горад, тэрыторыя, якая прымыкала да замка, уяўляла сумнае відовішча, яе ўпрыгожвалі толькі невялікія лаўкі, дзе гандлявалі па базарных днях.
Асаблівасьць Нясвіжа заключаецца ў тым, што тутэйшыя паркі, якія існавалі з канца XVI стагодьдзя, прайшлі ўсе этапы садова-паркавага мастацтва: італьянскія сады, французскія рэгулярныя і ангельскі пэйзажныя паркі.
У 1870-х гадоў пачаліся рэгулярныя работы па фарміраваньні пэйзажнага парку, за якім даглядаў запрошаны з Польшчы садоўнік Даніэль Бэтхер. Саджанцы паркавых культураў дастаўлялі з Берлінскага гадавальніка і лясніцтва Хамінка пад Клецкам. На замкавых валах былі закладзеныя кветнікі, для якіх завезлі асаблівы гатунак руж «Маршал Ньель», зробленыя тэрасы і альтанкі для адпачынку.
Уваход у парк
Уваход у парк зроблены ў выглядзе чатырох цагляных калёнаў з жалезнымі варотамі і двума брамкамі. Яшчэ ў сярэдзіне XIX стагодьдзя гэтае месца было рынкавым пляцам. Для сярэднявечнага горада Рынак ля сьценаў замку – з’ява тыповая. Да гэтага часу людзі ўжо знайшліся шанаваць гаючыя ўласьцівасьці цішыні і шолаху лісьця. Сад – самае чыстае з усіх чалавечых асалодаў. Дзівосныя па прыгажосьці, унікальныя па дэндралягічным складзе кампазіцыйных раслін нясвіскія паркі – своеасаблівы аўтограф, пакінуты мінулымі пакаленьнямі.
Стары парк
Стары парк быў закладзены ў 1878 годзе. Гэта найболей старая частка паркавага ансамбля. Мясцовасць, дзе ён створаны, раней уяўляла сабой узгорыстую раўніну з бягучай тут ракой Вушою, прытокам Нёмана. Працы па стварэньні парка пачаліся з пабудовы дамб-плацін для сажалак. У выніку ўтварыліся сажалкі «Дзікая», «Замкавая» і «Бернардынская», што спрыяла паляпшэньню экалягічных умоваў для расьлін. У пэўны ўчасткі мясцовасці забразілі грунт. Адзіным дрэвам на гэтай тэрыторыі была канадзкая таполя, высаджаная ў пачатку XIX стагодьдзя. Агульная плошча ляндшафтных паркаў складае 66 гектараў, яны аб’яднаны Дзікім, Замкавым і Бернардынскім сажалкамі. Па часе закладкі, пляніроўкi і архітэктуры, падбору пасадак Нясвіскі паркавы ансамбль дзеліцца ўмоўна на 5 частак:
– Замкавы парк
– Стары парк, або Азерына
– Японскі парк, або Плінтаўка
– Новы парк, або Марысін
– Ангельскі парк.
Над пляніроўкай парку ў перыяд яго стварэньня з 1872 па 1912 гады, над дэндралагічным склядам і пасадкай асобных экзатычных дрэваў працаваў мясцовы садова-дэкаратар, выхадзец з простых сялянаў Андрэй Пастарамчук. Майстэрству ён вучыўся ў Познаньскай школе садоўніцтва, у гарадах Эўропы і Расеі. Пасьля ў парках працавалі Антон Кавальскі, Міхаіл (1903–1921) і Адольф (1921–1936) Стоцкія, Іван Цвірко, Антон Глінскі (1936–1953). Школай Пастарэмчыка вызначылася кампазіцыйнае адзінства гэтага вялікага і складанага ансамбля.
У Замкавы парк уваходзяць алеі, якія цягнуцца ўздоўж дамбы і берагу абарончага рова. Стары парк размешчаны на паўночны ўсход ад замка. На момант яго закладкі на гэтай тэрыторыі расла толькі адна таполя вышынёй 28 мэтраў. Яе можна было бачыць яшчэ на пачатку ХХІ стагодьдзя, але да нашых дзён дрэва не захавалася (было павалена ўраганам). Сёньня аб ім нагадвае мэарыяльны камень, пастаўлены падчас Марыі Дароты. Другі мэмарыяльны камень падкрэслівае заслугі Марыі дэ Кастэлян у падмурку паркаў, трэці ўяўляе сабой памятны знак у гонар 25-годьдзя дзейнасьці княгіні Радзівіл па стварэньні паркаў і добраўпарадкаваньня замка. Ён быў пастаўлены ў 1903 годзе. Існуе легенда, што калі загадаць жаданьне і дакрануцца да гэтага каменя, тое яно выканаецца.
Стары парк быў месцам актыўнага адпачынку гаспадароў замка. Тут была зроблена альтанка, якая выкарыстоўвалася як салярый; тэнісны корт; на Выставачнай паляне арганізоўваліся сезонныя выставы кветак, гародніны, садавіны. Сёньня асаблівасьцю гэтага парка з’яўляецца багацьце скульптураў, якія з’явіліся адносна нядаўна. Тут устаноўлены помнік сабаку, які нібыта выратаваў князя на паляваньні ад раз’юшанага мядзведзя; скульптура «Музыка і анёл» – паводле паэмы Якуба Коласа «Сымон-музыка»; «Чорная дама»; «Русалка». У парку таксама можна бачыць Калодзеж Ундзіны, Гарбаты масток.
Гарбаты масток
Калодзеж Ундзiны
Недалёка ад гарбатага мастка знаходзіцца шырокі грабавы гай з сажалкай Ундзiны. Калісьці па захаваным канале сажалка падсілкоўвалася вадой з студня (каладзежу) Ундзіны. Крыніца студня даўно вычарпалася, таму сажалка атрымлівае ваду толькі ў выглядзе ападкаў. Чаму ж і сажалка, і крыніца маюць такую незвычайную назву? Паводле старажытных скандынаўскіх і германскіх павер’яў Ундзіна – гэта водная німфа. Менавіта зь ёй звязана адна са шматлікіх легенд парку. Яна абвяшчае, што кожны год у ноч на Івана Купалу на берагах сажалкі зьбіраюцца русалкі. Зачараваныя іх спевамі юнакі прыходзілі ў парк, а русалкі таго, что найболей спадабаўся, заваблівалі ў ваду.
Помнiк паляўнічаму сабаку
У самым пачатку ліпавай алеі знаходзіцца масіўны пастамент з валуноў з датай «1896», які вянчае выдатны помнік барзому сабаку. З паўднёва-ўсходняга боку помнік акружаны кустамі бэзу. Паданьне абвяшчае, што аднойчы падчас паляваньня паранены мядзведзь кінуўся на кназя Антонія Вільгельма Радзівіла, але ў гэты момант адзін з сабакаў паляўнічай зграі кінуўся на мядзведзя. Гэта адцягнула ўвагу звера, засяроджанае на чалавеку. У гэты час слугі апамяталіся, дастрэлілі мядзведзя, у выніку жыцьцё князя было выратаванае. Лічыцца, што менавіта гэтая падзея стала прычынай з’яўленьня ў парку помніка паляўнічаму сабаку, як знак вернасьці і адданасьці гаспадару. На шыі высакароднай жывёлы знаходзіцца мэдальён, упрыгожаны галоўным элемэнтам фамільнага герба Радзівілаў – трыма злучанымі паляўнічымі рагамі.
Чорная Панна
Скульптура самай папулярнай і самай загадкавай гераіні нясвіжскіх легенд – Барбары Радзівіл. Менавіта гэтая жанчына стала прататыпам азнакаў Чорнай панны, захавальніцы старажытных сьценаў Нясвіскага замку. Барбара Радзівіл – дачка Юрыя Радзівіла, «Літоўскага Геркулеса», знакамітага палкаводца ВКЛ, які атрымаў каля 30 перамог, родная сястра Мікалая Радзівіла «Рудага» і стрыечная Радзівіла «Чорнага». Яна рана страціла бацьку і свайго першага мужа, Станіслава Гаштольда. У 1547 годзе Барбара таемна павянчалася з Жыгімонтам II Аўгустам, сынам караля Рэчы Паспалітай Жыгімонта I Аўгуста Старога і каралевы Боны Сфорцы. Па пытаньні каранацыі Барбары Жыгімонт зьвяртаўся па дазвол у Ватыкан да Папы Рымскага. У сьнежні 1550 года Барбару каранавалі, а праз пяць месяцаў і тры дні (8 траўня 1551 года) яна памёрла. Кароль ішоў за труною ад Кракава да Вільні амаль усю дарогу пехам. Пахавалі Барбару ў Катэдральным саборы на пляцы Гедыміна.
У нясвіскім варыянце гэтай легенды расказваецца, што Барбара была атручаная па загаду былой каралевы Боны Сфорцы. Пасьля пахаваньня забіты горам кароль вырашыў з дапамогай алхімікаў выклікаць яе душу, каб даведацца, што яму рабіць далей і як жыць. І вось у адным з пакояў Кракаўскага каралеўскага замку для караля правялі сеанс спірытызму. Караля загадзя папярэдзілі, каб ён сядзеў спакойна і не рабіў ня рухаўся. Калі ж перад Жыгізмудам Аўгустам узьнікла бачаньне Барбары, ён забыўся пра ўсе інструкцыі, парушыў усе каноны паводзінаў і кінуўся да прывiду. Але ён тут жа зьнік. Паданьне абвяшчае, што з тых часоў душа Барбары, якая ня мае магчымасьці вярнуцца ў iншы сьвет, доўгі час блукала па сьвеце, пакуль не вярнулася на радзіму продкаў. Цяпер дух Барбары блукае па замку. Прывід з’яўляецца ў чорных жалобных адзеньнях, таму дух Барбары празваны Чорнай паннай.
Сонечны гадзіннік
Сонечны гадзіньнік можна сустрэць у многіх парках. У Нясьвіжы ён з’явіліся ў 1993 годзе ў гонар 115-годьдзя заснаваньня парка. Сёньня гадзіньнік паказвае час, які адрозьніваецца ад часу Грынвіча на 2 гадзіны. Пасьля таго, як у 2011 годзе ў Беларусі адмянілі пераводы гадзiньнiкавых стрэлак вясной і ўвосень, гадзіньнік пачаў адставаць на адну гадзіну ў летні час і на дзве гадзіны – у зімовы.
Двухсотгадовая таполя
Да перабудовы Нясьвіжу Мікалаем Крыштапам Радзівілам «Сіроткам» сучасная тэрыторыя парку была забалочаная, аднак, неўзабаве пасьля пабудовы сістэмы дамбаў, балота здолелi перамагчы. Працяглы час адваяваная тэрыторыя ніяк не выкарыстоўвалася і знаходзілася ў занядбаным стане. Адзіным асобным дрэвам у тых месцах была канадская таполя, пасаджаная ў пачатку XIX стагодьдзя, аб чым сьведчыць усталяваны побач з ім памятны камень. Да нашага часу таполя не дажыла: вясной 2005 года яе зваліў парыў ветру. Праз чатыры гады на месцы, дзе стаяла таполя, была ўсталяваная памятная кампазіцыя.
Японскi парк
Японскі парк пачалі ствараць у 1913–1914 гадох. Ён павінен быў увасабляць усходнюю экзотыку: звілістыя сьцяжынкі, сад з карлікавых дрэваў, кампазіцыі з камянёў. Аднак працы не былі завершаныя, дрэвы не прыжыліся, і сёньня гэты парк нічым не адрозьніваецца ад астатніх.
Ангельскi i Новы паркi
Памятны камень, прыьсвечаны Марыі Радзівіл. На ім Антоній Вільгельм Радзівіл увекавечыў словы ўдзячнасьці да сваёй жонкі: «…у знак прызнаньня за шматгадовую працу па ўпрыгожваньні замка Марыі дэ Кастэлян, княгіні Радзівіл камень гэты паставіў у 1903 годзе яе ўдзячны муж князь Антоній Радзівіл, XIV Ардынат Нясвіскі».
Алея памяцi
У 1992 годзе ў Старым парку з’явілася Алея памяці. Уздоўж алеі размешчаныя бюсты людзей, якія прысьвяцілі сваё жыцьцё Нясьвіжу і беларускай зямлі. Яны прыйшлі пад кроны разгалістых дрэваў парку з розных стагодьдзяў. Скульптары сымбалізуюць уклад як роду Радзівілаў, так і зьвязаных з Нясвіжам дзеячаў розных эпох беларускай гісторыі, дзяржавы, ваеннай справы, мастацтва.
Нясвіскі рэфарматар Мікалай Крыштап Радзівіл «Сіротка» ператварыў Нясьвіж у тыповы эўрапейскі горад. Па сьмерці Мікалая Радзівіла «Чорнага» ўладальнікам Нясвіжа стаў яго старэйшы сын Мікалай Крыштап Радзівіл. Мянушка была атрыманая ім у раньнім дзяцінстве. Вось што абвяшчае легенда: «2 жніўня ў князя Радзівіла «Чорнага» і Эльжбеты Шыдлавецкай нарадзілася дзіця. Неўзабаве маладыя бацькі адправіліся ў Варшаву да каралеўскага двара, забраўшы дзіця з сабой. Стаміўшыся ад феерверкаў і шуму падчас вясельля аднаго з сэнатараў з прыдворнай дамай, кароль Жыгімонт II Аўгуст адправіўся ў ціхія пакоі палаца. Праходзячы каля апартаментаў, дзе спынілася сям’я Радзівілаў, кароль убачыў усімі забытага княжыча, які плакаў у сваім ложачку. Кароль яго прылашчыў, назваўшы ўсімі забытай сіроткай. Гэта чула прыслуга, якая прыйшла за каралём і пазьней расказала пра здарэньне. З таго часу мянушка «Сіротка» так і прымацавалася да Мікалая Крыштапа Радзівіла, які быў старэйшым з братоў і ніколі не знаходзіўся пад апекай».
Прыхільнасьцю князя Радзівіла «Сіроткі» карыстаўся яшчэ адзін сучасны друкар, мастак, вучоны, гравёр – Томаш Макоўскі, які жыў у Нясьвіжы. У пачатку XVII стагодьдзя Томаш кіраваў друкарняй у Нясьвіжы, працаваў пры двары князёў Радзівілаў землямерам, прыдворным артыстам, маляваў ды гравiраваў па замовах Мікалая Крыштапа Радзівіла Сіроткі. У 1600–1611 гадох стварыў у Нясьвіжы мастацкія майстэрні па афармленьні кніг і складаньні і гравіроўцы карт. Свае творы ён падпісваў па-рознаму. Былі варыянты: «Макаў выразаў у Нясьвіжы» ці «Томаш Макоўскі з Нясьвіжу». Гэта даніна падзякі гораду, дзе расквітнеў яго талент. У выніку шматлікіх экспедыцыя» ён выгравіраваў першую дакладную карту Вялікага Княства Літоўскага, выдадзеную ў 1613 годзе ў Амстэрдаме.
Слаўную памяць аб сабе ў Нясьвіжы пакінуў Джавані (Ян) Марыя Бэрнардоні, працамі якога збудаваны Фарны касьцёл Божага цела – першы помнік архітэктуры барока ва ўсходняй Эўропе. Бернардоні пражыў у Нясьвіжы 13 гадоў. Партрэтная выява знакамітага архітэктара, на жаль, не захавалася. Скульптар Сяргей Гумілеўскі, усталёўваючы ў 1993 годзе бюст творцы, адштурхоўваўся ад уласных уяўленьняў пра творчае і жыцьцёвае крэда дойліда.
Юры Нясвіскі – гэта апошні гістарычны персанаж, прадстаўлены ў вобразе воіна ў плашчы і кальчузе з ярка выяўленымі славянскімі рысамі твару, адухоўленага ідэяй барацьбы за незалежнасьць сваёй радзімы. Раней існавала меркаваньне, што першае згадваньне, зьвязанае з Нясвіжам, сустракаецца ў Лаўрэнцьеўскім ці Епацьеўскім летапісах па 1223-м годам у сувязі з бітвай на рацэ Калка, якая працякае ў Данецкай вобласьці ва Ўкраіне. Сугучча імя і назвы горада паслужыла таму, што 1223 сталі лічыць годам заснаваньня Нясьвіжа. Аднак гэтая вэрсія была абвергнутая вучонымі ў канцы 80-х гадоў XX стагодьдзя. Юры Нясвіскі ніколі не кіраваў і нават не бываў у Нясьвіжы.
Уладзіслаў Сыракомля (Людовік Кандратовіч) – паэт, краязнаўца, гісторык літаратуры, перакладчык. Вучыўся ў Нясьвіжы і Наваградку. Прысьвяціў любімаму Нясьвіжу нямала нарысаў і вершаў. Любоў да нясвіскай зямлі, яе гісторыі перададзеная ў скульптурным партрэце вядомага паэта, фалькларыста, краязнаўца скульптарам Гумілеўскім. У 1840–1844 годах Уладзіслаў Сыракомля вучыўся ў школе пры Нясвіскім манастыры дамініканаў, а затым працаваў у Нясвіскай канцылярыі кіраваньня Радзівілаўскімі маёнткамі, пазьней – у архіве. Нясвіская зямля і яе гісторыя аказалі вялікі ўплыў на творчасьць пісьменьніка і паэта.
Народны паэт Беларусі Якуб Колас менавіта ў Нясвіжы зразумеў сваё пакліканьне пісаць на роднай мове. Яго, нясвіскага сэмінарыста, лёс робіць абраньнікам на беларускім літаратурным алімпе.
Альтанка з прычалам на мяжы паміж Старым і Японскім паркамі ля набярэжнай
Марысiн парк
Новы парк называюць яшчэ Марысіным. Назва звязаная з легендай пра каханьне князёўны Радзівіл да беднага шляхціца. Гэта самы вялікі з нясвіскіх паркаў, плошча якога – 22 гектары. Захаваўся абеліск у памяць закладкі з надпісам “Marysin 1898”. Большую частку Ангельскага парку займаў газон, а дрэвы былі высаджаныя ў шахматным парадку. Парк быў любімым месцам для конных прагулак княжацкай сям’і.
Востраў каханьня
⟵ Папярэдняя частка. Частка 3
Нясьвiскi замак. Iнтэр’еры
Наступная частка. Частка 5. ⟶
Бонус. Замак да рэстаўрацыi + Нясьвiж узiмку