Красны Бераг – вёска за 5 кiлямэтраў на поўдзень ад шашы М5, за 20 кiлямэтраў на паўночны захад ад Жлобіна.
Кароткая гiсторыя Краснага Берага
У 1528 годзе мясцовы памешчык Аляксей Зяньковіч прадае свае драўляныя будовы іншаму ўладару. Вось з гэтай пісьмовай крыніцы дакладна вядомая вёска Красны Бераг, якая ў той час уваходзіла ў Рэчыцкі павет Менскага ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага. Пасьля Аляксея Зяньковіча да пачатку ХХ стагодзьдзя ўладарамі Краснага Берагу былі Солтаны, Варанецкія-Корбуты, Грыневічы, Багародзкія, Гатоўскія, Паклеўскiя-Козелы.
У 1654 годзе на долю жыхароў Краснага Берагу выпалі жорсткія выпрабаваньні. Навакольныя вёскі, у тым ліку і Красны Бераг, амаль зусім зьніклі. Да восені 1708 году Карл XII вымушаны быў павярнуць на поўдзень у кірунку Ўкраіны, і Красны Бераг апынуўся на шляху войскаў швэдзкага караля.
1 верасьня 1812 году ў мястэчку Казіміраў, за 12 вёрстаў на поўдзень ад Краснага Берагу, адбыўся бой паміж расейскім аддзелам і польскай брыгадай. Расейскі аддзел панёс у гэтым баі значныя страты і адступіў. Пасьля гэтага батальёны Баранава, рух якіх стрымліваў вялікі абоз, занялі Красны Бераг і накіраваліся да Бабруйску.
16 лістапада 1873 году першы цягнік прайшоў праз станцыю Красны Бераг з Бабруйску да Гомлю.
У 1889 годзе генэрал-лейтэнант Міхаіл Сямёнавіч і яго жонка дваранка Марыя-Юзэфа Гатоўская валодалі маёнткам Красны Бераг ў Сьцяпской воласьці ў 847 дзесяцін зямлі.
Паклеўскі-Козел Вікенцій Альфонсавіч нікога не крануў у гады грамадзянскай вайны, але напярэдадні разгрому белых у Заўральлі, ён з сваёй сям’ёй 19 чэрвеня 1919 выехаў адтуль назаўжды. Праз Уладзівасток сям’я дабралася да Польшчы, дзе кіраўнік сям’і памёр у беднасьці ў 1929 годзе. Марыя Міхайлаўна перажыла свайго мужа і памерла ўжо пасьля заканчэньня Другое сусьветнае вайны. На Паванзоўскіх могілках у Варшаве яны пахаваныя разам.
У гэты час у Беларусі прагрымеў апошні бой Першай сусьветнай вайны і яе завяршэньне цесна зьвязана з пачаткам новай страшнай вайны – грамадзянскай. Першая кроў у гэтай братазабойчай бойні пралілася ў Красным Беразе…
20 лістапада 1917 году другі Арэнбурскі ўдарны батальён, які знаходзіўся ў Жлобіне, выйшаў з гораду насустрач першаму менскаму рэвалюцыйнаму бронецягніку імя Леніна. У 9 гадзін 20 лістапада на станцыі Красны Бераг адбылося сутыкненьне супрацьстаячых сіл. Бой доўжыўся пяць гадзін і быў выйграны байцамі бронецягніка. Яны цалкам разграмілі два батальёны «ударнікаў». Ні дапамагло ім ані ўпартасьць, ані нават здрада сына дарожнага майстра, які ў самы разгар бою спрабаваў ўпотай правесьці салдат праціўніка ў тыл. Але камандзір бронецягніка быў папярэджаны шляхавых вартаўніком. Здраднік разам з 60 варожымі афіцэрамі і салдатамі трапіў у палон.
Так што менавіта 20 лістапада 1917 году – дзень бою на станцыі Красны Бераг – можа лічыцца днём пачатку грамадзянскай вайны ў Беларусі.
Сядзiба Гатоўскiх – Козел-Паклеўскiх
У 1893 року генэрал-лейтэнант Міхаіл Сямёнавіч Гатоўскі і ягоная жонка шляхцянка Марыя-Юзэфа збудавалі ва ўласным маёнтку Красны Бераг палац. Аўтар праекту – расейскі архітэктар Віктар Шротэр, які скончыў Санкт-Пецярбурскую акадэмію мастацтваў і Бэрлінскую акадэмію мастацтваў. Адначасна побач з палацам паводле праекту варшаўскага садавода Францішка Шаніёра быў разьбіты ангельскі рэгулярны парк.
Па сьмерці Міхала Гатоўскага ў 1904 року маёнтак Красны Бераг перайшоў да Гатоўскіх, а з замужжам Марыі-Юзэфы – да Вікенція Паклеўскага-Козел.
У 1905 годзе ў часе расейскай рэвалюцыі мясцовыя сяляне спрабавалі абрабаваць панскі маёнтак, але казакі, якія апэратыўна прыбылі з Бабруйскай фартэцыі, спынілі гэтыя спробы.
З прыходам бальшавікоў палац быў разрабаваны. Пазьней быў прыстасаваны пад сельскагаспадарчыя курсы, што зьберагло яго ад канчатковага разбурэньня. У 1921 годзе быў праведзены касмэтычны рамонт: адрамантаваны мармуровы камін, печы, вокны, дзьверы, падлога.
Пад час Другое сусьветнае вайны ў сядзібе дзейнічаў нямецкі шпіталь. Па вайне ў палацы разьмясьціўся сельскагаспадарчы тэхнікум.
У 1996–2015 гадох ладзілася рэстаўрацыя палацу.
Сядзiба Гатоўскiх – Козел-Паклеўскiх. Уяздная брама
Уся тэрыторыя сядзібы плошчай 11 гектараў абнесеная мураванай агароджай. Галоўны ўезд аформлены брамай, зробленай у стылі нэаготыкі, якая мае форму сьпічастай аркі. У яе дэкоры выкарыстаная аркатура і васьмігранныя бакавыя вежы.
Каардынаты: 52.963777, 29.786397.
Сядзiба Гатоўскiх – Козел-Паклеўскiх
Палацава-паркавы комплекс Козел-Паклеўскіх уключае сядзібны дом, флігель, гаспадарчыя пабудовы, мураваную агароджу з брамай, парк. Галоўным архітэктурным элемэнтам комплексу і цэнтрам ягонай кампазыцыі зьяўляецца палац, які ўяўляе сабой Г-падобны ў пляне асімэтрычны двухпавярховы мураваны будынак, узьведзены ў стылі гістарызму з выкарыстаньнем элемэнтаў готыкі, рэнэсансу, ампіру і мадэрну
Сядзіба Козел-Паклеўскіх – свайго роду даведнік па гісторыі архітэктурных стыляў у інтэр’еры. Тут выкарыстаныя элемэнты больш як дзесяці стыляў – гатычнага і раманскага, ракако, маньерызму, барока, клясыцызму й іншых. Варта адзначыць, што сядзіба Козел-Паклеўскіх – гэта адзіная беларуская сядзіба, у афармленьні якой выкарыстоўваўся рэдкі арабскі стыль – альгамбра.
Каардынаты: 52.965373, 29.784332.
Сядзiба Гатоўскiх – Козел-Паклеўскiх. Флiгель
Комплекс гаспадарчых пабудоваў прадстаўлены вынесенымі за межы рэпрэзэнтатыўнай часткі сядзібы будынкам былога вінзаводу, стайнямі, складзкім памяшканьнем, у афармленьні якіх выкарыстаны розныя архітэктурныя элемэнты.
Аднапавярховы цагляны флігель асімэтрычнай аб’ёмна-прасторавай кампазыцыі, які разьмешчаны непадалёк ад палацу, мае падобнае з палацам архітэктурнае рашэньне.
Флiгель пабудаваны ў канцы XIX стагодьдзя.
Каардынаты: 52.964885, 29.7843281.
Царква сьвятога Георгія
Царква Сьвятога Георгія знаходзіцца недалёка ад уязной брамы ў сядзібу. Яе пабудавалі паміж 1990 і 2000 гадамі.
Каардынаты: 52.962837, 29.785904.
Мемарыяльны комплекс ‘Дзецям – ахвярам вайны’ на месцы былога канцлагера
У Чырвоным Беразе размяшчаўся адзін з найбуйнейшых дзіцячых донарскіх канцлагераў, дзе знаходзіліся дзеці ва ўзросце ад васьмі да чатырнаццаці гадоў, якіх сілком адбіралі ў маці ў найбліжэйшых раёнах. У дзяцей бралі кроў для нямецкіх салдат і афіцэраў, а тых, хто заставаўся жывы, адпраўлялі ў Нямеччыну. У памяць аб гэтым лагеры, а таксама аб іншых, размешчаных у розных месцах Беларусі, 28 чэрвеня 2007 года на ўездзе ў Чырвоны Бераг быў адкрыты помнік-мэмарыял.
З інфармацыйнага стэнда, размешчанага каля дарогі:
«Комплекс прысвечаны ўсім дзецям, незалежна ад нацыянальнасці і веравызнаньня, на долю якіх выпала вайна».
Каардынаты: 52.963212, 29.776645.
Мэмарыял адкрывае скульптура безабароннай, самотнай у цэлым свеце дзяўчынкі-падлетка. Цэнтрам кампазіцыі помніка з’яўляецца Пляц Сонца. Ад яе прамяні-алеі разыходзяцца па яблыневым садзе. Адзін з прамянёў попельна-чорнага колеру з’яўляецца галоўным уваходам на мэмарыял і праходзіць праз «Мёртвы кляс» з белых пустых партаў і школьнай дошкі. На Пляцы Сонца размяшчаюцца вітражы, малюнкі на якіх выкананы дзецьмі вайны. У цэнтры пляца – белы «Паруснік надзеі і летуценьняў».
Неўзабаве пасьля вызваленьня беларускага горада Лёзна ў 1944 годзе пры разборы цаглянага мура разбуранай печы ў адным з дамоў быў знойдзены маленькі жоўты канверт, прашыты ніткамі. У ім аказаўся ліст беларускай дзяўчынкі Каці Сусанінай, аддадзенай у рабства гітлераўскаму памешчыку. Даведзеная да роспачы, у дзень свайго 15-годьдзя яна вырашыла скончыць жыццё самагубствам. Перад сьмерцю яна напісала апошні ліст бацьку. На канверце стаяў адрас: «Дзеючае войска. Палявая пошта №… Сусаніну Пятру». На другім баку алоўкам напісаны словы: «Дарагія дзядзечка ці цётачка, хто знойдзе гэты схаваны ад немцаў ліст, малю вас, апусціце адразу ў паштовую скрыню. Мой труп ужо будзе вісець на вяроўцы». Нумар палявой пошты, напісаны на канверце, састарэлы, і ліст не мог патрапіць адрасату, але ён дайшоў да сэрца людзей.
Апублікавана ў «Камсамольскай праўдзе» 27 траўня 1944 года.
Ліст 15-гадовай дзяўчынкі Каці Сусанінай з фашысцкай катаргі.
12 сакавіка 1943 г.
Сакавік, 12, Лёзна, 1943 год.
«Дарагі, добры татачка!
Пішу я табе ліст з нямецкай няволі. Калі ты, татачка, будзеш чытаць гэты ліст, мяне ў жывых ня будзе. І мая просьба да цябе, бацька: пакарай нямецкіх крывапіўцаў. Гэта тастамант тваёй паміраючай дачкі.
Некалькі словаў аб маці. Калі вернешся, маму не шукай. Яе расстралялі немцы. Калі дапытваліся пра цябе, афіцэр біў яе бізуном па твары. Мама не стрывала і ганарліва сказала, вось яе апошнія словы: «Вы не запалохаеце мяне біцьцём. Я ўпэўненая, што муж вернецца назад і выкіне вас, подлых захопнікаў, адсюль прэч». І афіцэр стрэліў маме ў рот…
Татачка, мне сёньня выканалася 15 гадоў, і калі б цяпер ты сустрэў мяне, то не пазнаў бы сваю дачку. Я стала вельмі худзенькая, мае вочы ўваліліся, касічкі мне абстрыглі нагала, рукі высахлі, яны падобныя на граблі. Калі я кашляю, з рота ідзе крывя — у мяне адбілі лёгкія.
А памятаеш, тата, два гады таму, калі мне споўнілася 13 гадоў? Якія добрыя былі мае імяніны! Ты мне, тата, тады сказаў: «Расці, дачушка, на радасць вялікай!» Гуляў патэфон, сяброўкі віншавалі мяне з днём нарадзiнаў, і мы спявалі нашу каханую піянерскую песьню.
А цяпер, тата, як зірну на сябе ў люстэрка — сукенка ірваная, у шматках, нумар на шыі, як у злачынкі, сама худая, як шкілет, — і салёныя сьлёзы цякуць з вачэй. Што толку, што мне выканалася 15 гадоў. Я нікому не патрэбная. Тут многія людзі нікому не патрэбныя. Блукаюць галодныя, зацкаваныя аўчаркамі. Кожны дзень іх адводзяць і забіваюць.
Так, тата, і я рабыня нямецкага барона, працую ў немца Шарлэна прачкай, сьціраю бялізну, мыю падлогі. Працую вельмі шмат, а ем два разы на дзень у карыце з «Ружай» і «Кларай» — так клічуць гаспадарскіх сьвіней. Так загадаў барон. “Рус была і будзе сьвіння”, — сказаў ён. Я вельмі баюся «Клару». Гэта вялікая і прагная сьвіньня. Яна мне адзін раз ледзь не адкусіла палец, калі я з карыта даставала бульбу.
Жыву я ў дрывотні: у пакой мне ўваходзіць нельга. Аднойчы пакаёўка полька Юзэфа дала мне кавалачак хлеба, а гаспадыня ўбачыла і доўга біла Юзэфу бізуном па галаве і спіне.
Два разы я ўцякала ад гаспадароў, але мяне знаходзіў іхні дворнік. Тады сам барон зрываў з мяне сукенку і біў нагамі. Я губляла прытомнасць. Потым на мяне вылівалі вядро вады і кідалі ў падвал.
Сёньня я даведалася пра навіну: Юзэфа сказала, што гаспадары з’язджаюць у Германію з вялікай партыяй нявольнікаў і нявольніц зь Віцебшчыны. Цяпер яны бяруць і мяне з сабою. Не, я не паеду ў гэтую тройчы ўсімі праклятую Нямеччыну! Я вырашыла лепш памерці на роднай старане, чым быць утаптанай у праклятую нямецкую зямлю. Толькі сьмерць уратуе мяне ад жорсткага біцьця.
Не хачу больш мучыцца рабыняй у праклятых, жорсткіх немцаў, якія не далі мне жыць!..
Завяшчаю, тата: адпомсці за маму і за мяне. Бывай, добры татачка, сыходжу паміраць.
Твая дачка Каця Сусаніна.
Маё сэрца верыць: ліст дойдзе»
